"KAΛΩΣ ΗΡΘΕΣ ΚΥΡ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕ"

Πριν από λίγες μέρες ήρθε στα χέρια μου το βιβλίο του συγγραφέα Γιάννη Οικονόμου «KAΛΩΣ ΗΡΘΕΣ ΚΥΡ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕ». Το βιβλίο αναφέρεται στην άγνωστη μέχρι σήμερα φιλία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη με τον εφοπλιστή Ιωάννη Θεοφιλάτο από την Ιθάκη. Το βιβλίο αυτό  αποτελεί μια σημαντική ιστορική πηγή για το νησί μας.  
   «Αντιλαμβάνεσθε τι ήταν για την Ελλάδα και τι είναι για την Ιθάκη αυτός τον οποίο εξυμνούσε από το βήμα της Βουλής ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Αλέξανδρος Κουμουνδούρος;» μου είπε στο τηλέφωνο προχτές, ο συγγραφέας Γιάννης Οικονόμου.
               
Διαβάζω στο βιβλίο του «… ο πρωθυπουργός Αλέξανδρος Κουμουνδούρος που μιλώντας στη συνεδρίαση της Βουλής στις 31 Οκτωβρίου του 1878 είπε για τον Ιωάννη Θεοφιλάτο.   «Με συγχωρείτε κύριε πρόεδρε, να κάνω μίαν παρατήρησιν. Εκτός του κυρίου Κούπα γνωρίζω και άλλους συμπολίτας ημών, οι οποίοι αφιλοκερδώς πολλά προσέφεραν υπηρεσίας εις την πατρίδα και αν μοι επιτρέπετε, Κύριοι, θέλω ονομάσει έναν εξ αυτών, του οποίου τον πατριωτισμόν και την αυταπάρνησιν όλοι γνωρίζετε, τον κύριον Θεοφιλάτον. Αλλά Κύριοι οι τοιούτοι άνδρες δεν ζητούν δεν δέχονται κανενός είδους αμοιβήν και αν τω όντι τους προσφέρητε τοιαύτην, αντί να τους ευχαριστήσετε, θα τους δυσαρεστήσετε…» 
Ήταν η εποχή που ο Θεοφιλάτος είχε προσφέρει όχι μόνον άφθονα χρήματα στις επαναστάσεις στη Θεσσαλία και Μακεδονία το 1878, αλλά και για μήνες ολόκληρους διέθεσε δωρεάν τα πλοία του στην υπηρεσία των επαναστατικών επιτροπών και της Κυβέρνησης.
                                                    ………………………
Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΦΙΛΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ Μ’ ΕΝΑ ΧΩΡΙΟ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ
                                          ΚΑΙ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ ΘΕΟΦΙΛΑΤΟ

Ο Ιωάννης Θεοφιλάτος, εφοπλιστής από την Ιθάκη,  στις 3 Μαΐου 1874 αγόρασε καταβάλλοντας 226.000 δραχμές μετρητά το Χαρβάτι –σημερινή Παλλήνη- ένα τεράστιο αγρόκτημα με έκταση 60.000 στρεμμάτων στα Μεσόγεια 14 χιλιόμετρα έξω απ’ την Αθήνα. Σ’ αυτό το αγρόκτημα δημιουργήθηκε η άγνωστη μέχρι σήμερα φιλία του ιδιοκτήτη με το μεγάλο συγγραφέα Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Για την άγνωστη αυτή φιλία έμαθε ο συγγραφέας από τον παππού του, ο οποίος εργάστηκε στο αγρόκτημα και την γνώριζε προσωπικά.              
Η γνωριμία του πάμπλουτου εφοπλιστή – κτηματία με το φτωχό συγγραφέα έγινε μετά από αίτημα του πρώτου σ’ ένα κοινό τους φίλο, το Γιάννη το Μανάφτη που τα ‘πινε με τον δεύτερο κάθε βράδυ στην ταβέρνα του Καχριμάνη στου Ψυρή.  Ο Θεοφιλάτος ήταν φανατικός αναγνώστης του Παπαδιαμάντη και ήθελε να τον συναντήσει για να του εκφράσει το θαυμασμό του. Να πως περιγράφει ο συγγραφέας την πρώτη τους συνάντηση στην ταβέρνα.
«…ο Παπαδιαμάντης άργησε πολύ να ‘ρθει στου Καχριμάνη και όλη η παρέα είχε αρχίσει να πιστεύει πως δεν θα τον δουν απόψε. Όμως, σχεδόν τρία τέταρτα της ώρας αργότερα, μπήκε στην ταβέρνα, σκυθρωπός και συλλογισμένος όπως πάντα , μαζί με τον φίλο του τον καλόγερο Νήφωνα, τον οποίο φιλοξενούσε στο φτωχικό του δωμάτιο κοντά δυο χρόνια τώρα. Αφού ο Μανάφτης τους σύστησε το Θεοφιλάτο, ο Παπαδιαμάντης κάθισε στην πιο απόμερη γωνιά της παρέας κι όπως το συνήθιζε, σταύρωσε τα χέρια του μπροστά στο στήθος, έγειρε το κεφάλι του και χαμήλωσε ελαφρά το βλέμμα του. Η ατημέλητη εμφάνιση του μποέμ λογοτέχνη, με το λιγδιασμένο και τριμμένο απ’ την καθημερινή χρήση μοναδικό κοστούμι του, δε φάνηκε να σοκάρει τον Θεοφιλάτο που ήδη γνώριζε απ’ τον Γιάννη τον Μανάφτη πολλά για τη ζωή και τη συμπεριφορά του Παπαδιαμάντη. Άλλωστε ήταν σ’ όλους γνωστό ότι ο Θεοφιλάτος φημιζόταν για την ικανότητά του να εκτιμά την προσωπικότητα, το χαρακτήρα και το έργο των ανθρώπων που συναντούσε κι όχι την εξωτερική τους εμφάνιση. Ίσως επειδή σ’ όλη του τη ζωή συναναστρεφόταν με βρώμικους και ξυπόλυτους ναυτικούς και χωρικούς…»
«…Λίγο πριν χωρίσουν ο Θεοφιλάτος προσκάλεσε τον Παπαδιαμάντη να επισκεφτεί το Χαρβάτι το Πάσχα… Ο συγγραφέας τον ευχαρίστησε, αλλά, όπως έκανε πάντοτε σ’ αυτές τις περιπτώσεις, δεν έδειξε και πολύ πρόθυμος να ικανοποιήσει την επιθυμία του εφοπλιστή… Μπήκε ο Μάης, ήλθε το Πάσχα κι ο Παπαδιαμάντης δε φάνηκε στο Χαρβάτι. Ο Θεοφιλάτος όμως δεν το έβαλε κάτω. Συνάντησε πολλές φορές τον συγγραφέα στου Καχριμάνη και τον επόμενο χρόνο 1886, κατάφερε να του αποσπάσει την υπόσχεση ότι θα ‘ρχόταν στο Χαβάτι τον Δεκαπενταύγουστο…»

«…Απ’ τα τρία βαγόνια της αμαξοστοιχίας κατέβηκε μόνον ένας επιβάτης. Φορούσε ένα παλιό τριμμένο κοστούμι, με το πουκάμισο κουμπωμένο ως ψηλά στο λαιμό, ενώ στα χέρια του κρατούσε μόνον ένα μπαστούνι. Ο αμαξάς του Θεοφιλάτου που καθόταν πιο πέρα με την άμαξά του, τον πλησίασε θαρεττά και χωρίς να τον γνωρίζει καν, του είπε:
-Καλώς ήρθες κυρ Αλέξανδρε.

…Τότε έγινε, σύμφωνα με την παράδοση , η πρώτη γνωριμία του Παπαδιαμάντη με τους απλοϊκούς χωρικούς του Χαρβατιού που του έδειξαν αμέσως ένα μεγάλο σεβασμό γιατί καταδέχτηκε τούτος ο σημαντικός, όπως τους τον είχε περιγράψει ο Θεοφιλάτος, άνθρωπος, να καθίσει και να συνομιλήσει μαζί τους…»
Για το γλέντι που έγινε το Δεκαπενταύγουστο του 1886 στο Χαρβάτι, υπάρχει αυθεντική περιγραφή του Παπαδιαμάντη με ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τον Θεοφιλάτο και τους χωρικούς, στο αφήγημά του με τίτλο «Εκδρομή εις Χαρβάτι» που δημοσιεύτηκε στις 18 Αυγούστου 1886 στην εφημερίδα της Αθήνας «ΕΦΗΜΕΡΙΣ» και το παραθέτει αυτούσιο ο συγγραφέας. 
 Από τότε ο Παπαδιαμάντης άρχισε να επισκέπτεται τακτικά το Χαρβάτι και τη στενή σχέση του περιέγραφε σε χρονογραφήματά του που δημοσίευε στην «ΕΦΗΜΕΡΙΣ» όπως το «Ο Επιτάφιος και η Ανάστασις εις τα χωρία» στις 7 Απριλίου 1887, που κι αυτό υπάρχει στο βιβλίο.
Ο συγγραφέας μας «μεταφέρει με πειστικό τρόπο αυτό το άγνωστο κομμάτι της ζωής του μεγάλου Σκιαθίτη συγγραφέα» και εξηγεί τους λόγους οι οποίοι οδήγησαν στη σημαντική σχέση του με τον Ιθακήσιο εφοπλιστή.
«… Ο πρώτος ήταν η άδολη προσφορά φιλοξενίας, η διακριτικότητα και ο σεβασμός στον άνθρωπο Παπαδιαμάντη του μεγάλου φίλου του Ιωάννη Θεοφιλάτου. Ο πλούσιος εφοπλιστής και γαιοκτήμονας δεν επεδίωξε την προβολή του μέσα από τη φιλική του σχέση με το μεγάλο πνευματικό δημιουργό, όπως κάνουν ακόμη και σήμερα πολλοί οικονομικά ισχυροί άνθρωποι. Ήταν ένας άδολος κι απλός άνθρωπος που θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη όχι μόνο φίλο αλλά κι αδελφό του.  Γι αυτό κι ο Σκιαθίτης συγγραφέας στην αρχή του διηγήματός του «Λαμπριάτικος Ψάλτης αποκαλεί τούτη την προσφορά φιλοξενίας «φιλάδελφον προθυμίαν».
«… ο Παπαδιαμάντης , προσπαθούσε πάντοτε να αποφεύγει τις φιλίες με τους προύχοντες και προτιμούσε να συναναστρέφεται με ψάλτες, καντηλανάφτες, με απλούς χωρικούς και γενικά με ανθρώπους του λαού που τους συναντούσε στις ταβέρνες ή στις εξοχές της Σκιάθου, αλλά και της Αθήνας. Γιατί αυτός ο πολύξερος , αληθινά σοφός, διψούσε να μαθαίνει τη σοφία του λαού, την πηγαία, την αληθινή σοφία. Κι άκουγε με απληστία τις διηγήσεις από τις γερόντισσες, τους ναυτικούς και τους ξωμάχους της γης...»
Η μεγάλη φιλία των δύο ανδρών έσβησε με το θάνατο του Ιωάννη Θεοφιλάτου το 1894 και μαζί κόπηκε και ο δεσμός του Παπαδιαμάντη  με το Χαρβάτι και τους χωρικούς του. 
«Ο μεγάλος πατριώτης» γράφει ο ιστορικός της εποχής, «ετελείωσε τας ημέρας αυτού εν μέσω πατριωτικού συμποσίου, καθ’ ην στιγμήν ύψωνεν το ποτήριον αυτού υπέρ απελευθερώσεως της Κρήτης. Το τέλος του διασήμου εφοπλιστού υπήρξεν ούτω άξιον βίου μακρού, καταναλωθέντος εις έργα προόδου εθνικής και κοινωνικής».
Εκτός από τις οικογενειακές «πληροφορίες», ο συγγραφέας συν – γράφει το βιβλίο του μετά από πολύχρονη έρευνα και μελέτη των ιστορικών πηγών, ιδιαίτερα της διαδρομής του μεγάλου Ιθακήσιου εφοπλιστή. Γι αυτό, όπως λέει, ταξίδεψε μαζί του από την Πάτρα ως ψηλά στη Μαύρη θάλασσα και στα νερά του Δούναβη, πέρασε από τις παραποτάμιες πόλεις της Μολδοβλαχίας όπου έζησε και μεγαλούργησε ο Θεοφιλάτος. 

   

                                                                              Ευθύμιος Βαρβαρήγος